Opracowanie tekstu Starego Testamentu

Dysponujemy około ośmioma tysiącami rękopisów, przekazujących Stary Testament (lub jego fragmenty), a do tego blisko siedmioma tysiącami podobnych rękopisów, będących tłumaczeniami tekstu na inne języki. To bardzo dużo materiału. Zaskakuje przy tym zgodność treści, która nie została zmieniona przez tysiąclecia.^[1]

Trzeba jednak przyznać, że istnieją drobne różnice w poszczególnych rękopisach. Słowo różnica nie jest tutaj wyjątkowo trafne, bo kojarzy się z niezgodnością, z błędami, ze zmianami przekazu… Tymczasem owe rozbieżności dotyczą głównie nieistotnych zmian w pisowni niektórych wyrazów, czy zmianie szyku zdania. Nawet największe różnice nie są podstawą do dyskusji teologicznych, czy praktycznych wniosków, jakie wyciąga się z lektury Biblii.^[2]
 

Mimo wszystko prędzej czy później zadamy sobie pytanie, którą wersję tekstu powinniśmy czytać? Tłumacze biblijni muszą mieć jakiś konkretny tekst, przyjęty jako podstawę do ich prac. Który rękopis powinni uznać za wzór?
Jeśli różnice są aż tak nieistotne, może wystarczy wylosować jeden manuskrypt i uznać go za wzorcowy? Teoretycznie tak, ale wciąż pozostaje pytanie, kto i jak miałby dokonać takiego losowania?
 

Wybór tekstu wzorcowego (wraz z dokonaniem ewentualnych jego poprawek na podstawie innych tekstów) nazywa się opracowaniem tekstu. Chciałbym pokazać, jak podchodzono do tego zadania na przestrzeni ostatnich wieków, oraz jak wyglądają opracowane teksty dzisiaj. Masz w domu Biblię? Ciekawi Cię, z jakich manuskryptów korzystali jej tłumacze? Jeśli tak, to zapraszam do dalszej części artykułu. Zaczniemy od tego, jakim materiałem tekstowym dysponujemy.
 

Jakie manuskrypty mamy do dyspozycji? 

 

Posiadamy rękopisy fragmentów ksiąg Starego Testamentu już z czasów od III w. przed Chr. do I w. po Chr. (znaleziska z Qumran). Mamy również rękopisy z IV w. (znaleziska z Oksyrhynchos), oraz z V w. (znaleziska z Kairu). 
Dysponujemy także około trzema tysiącami rękopisów z okresu masoreckiego, ale tylko nieliczne z nich pochodzą sprzed XIII wieku. Łączna suma wszystkich fragmentów, to 8000 manuskryptów.^[3]
 

Trzeba przy tym podkreślić, że nie jest możliwe odtworzenie całego Starego Testamentu z manuskryptów pochodzących sprzed XI wieku. Wszystkie starsze rękopisy są na tyle fragmentaryczne, że mogą posłużyć jedynie jako narzędzie do weryfikacji wiarygodności tekstów późniejszych. Jednak chcąc opracować jednolity tekst Starego Testamentu, musimy bazować na młodszych manuskryptach.^[4]
 

Wbrew pozorom nie jest to zła sytuacja. W artykule Jak przetrwał Stary Testament pisałem, że praca masoretów była sama w sobie opracowaniem tekstu. Na marginesach rękopisów, które tworzyli, dodawali bardzo rozbudowane uwagi oceniające, która wersja zapisu jest pierwotna. Uwieńczenie ich pracy przypada właśnie na X/XI wiek. Sięgając zatem do manuskryptów z XI wieku, otrzymujemy przegląd całej wiedzy masoretów na temat pierwotnego kształtu tekstu Starego Testamentu.^[5]

 

Wśród najsłynniejszych rękopisów warto wymienić:^[6]

 
• Kodeks Proroków z Kairu, pochodzący z 969 r. i zawierający wszystkie księgi zaliczane do zbioru Proroków (21 ksiąg według współczesnego podziału),
• Kodeks z Aleppo, który pochodzi z 930 r.; pierwotnie zawierał cały Stary Testament, ale około jedna czwarta jego kart zaginęła,
• Kodeks z Aleppo, pochodzący z 1009 r. i zawierający kompletny Stary Testament,
• Kodeks Pięcioksięgu z Muzeum Brytyjskiego z 950 r. i który zawiera pierwszych pięć ksiąg Biblii,
• Kodeks Reuchlina, który pochodzi z 1105 r. i zawiera księgi należące do zbioru Proroków,
• Leningradzki Kodeks Proroków (nie mylić z Kodeksem Leningradzkim), pochodzący z 916 r. i zawierający księgi: Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela, oraz 12 proroków mniejszych.

Cztery pierwsze rękopisy są efektem pracy masoreckiej szkoły ben Aszera, wyżej cenionej przez współczesnych biblistów, natomiast dwa ostatnie rękopisy pochodzą ze szkoły ben Neftalego. ^[7]
 

Jak widać, tylko jeden z najsłynniejszych manuskryptów zawiera wszystkie księgi Starego Testamentu. Jest nim Kodeks Leningradzki i to on jest podstawą przy opracowaniu tekstu.^[8]
 

 

 

Wielu biblistów bardzo żałuje, że w 1947 roku w wyniku zamieszek w Aleppo zaginęła część Kodeksu z Aleppo. Jest to bowiem kopia sporządzona przez Shlomo ben Buya, na której poprawki oraz komentarz naniósł Aaron ben Mosze ben Aszer, uznawany za ostatniego ze słynnej piątki masoretów. Jego imię nadawało temu kodeksowi bardzo wysoką rangę. Istnieją próby odtworzenia zapisu tego kodeksu na podstawie notatek osób, które miały z nim styczność przed 1947 rokiem oraz na podstawie manuskryptów, które w jakimś stopniu bazują na tym kodeksie.^[9]
 

Trzeba jednak zauważyć, że to właśnie kodeks Leningradzki wywodzi się z Kodeksu z Aleppo, a więc poszukiwania biblistów zataczają tutaj pewien krąg. Przypuszcza się również, że Kodeks Leningradzki był poprawiany na podstawie Kodeksu z Aleppo.^[10]
 

Tekst opracowany  

 

Powyżej wspomniałem o słynnych rękopisach, ze względu na to, że pochodziły one z około XI w. Na ich podstawie tworzono jednak kolejne ręczne kopie aż do wieku XV. Późne rękopisy średniowieczne łączyły w sobie przekaz tekstu szkół ben Aszera i ben Neftalego. To właśnie na tych wersjach tekstu bazowały pierwsze wydania drukowane Starego Testamentu.^[11]
 

Po raz pierwszy wydrukowano tekst całego Starego Testamentu w roku 1488. Dokonał tego Gerson Soncino we Włoszech.^[12]
 

W XVI w. popularność zaczęły zdobywać Biblie rabinackie, wśród których warto wymienić wydania Feliksa Prato z 1515-1517 r., oraz Jakuba ben Chajjima z 1524-1524 r. Zostały one wydane w Wenecji, w drukarni Bomberga. Oprócz tekstu biblijnego zawierały między innymi komentarze rabinów, oraz masorę, czyli komentarze sporządzone przez masoretów. Ostatnie wydanie Jakuba ben Chajjima było powszechnie przyjęte aż do XX wieku.^[13]
 

W roku 1906 Rudolf Kittel wydał Biblia Hebraica, czyli Biblię Hebrajską, a w roku 1913 jej poprawioną edycję. Jak dotąd jego publikacje nie wnosiły zbyt wiele nowego do opracowań tekstu Starego Testamentu.^[14]
 

Natomiast trzecie wydanie Biblia Hebraica (z 1937 r.) było reprodukcją Kodeksu Leningradzkiego. Od tego momentu aż do dzisiaj kodeks ten jest podstawą do większości prac nad opracowaniem Starego Testamentu. Kolejnym wydaniem była Biblia Hebraica Stuttgartensia z Deutsche Bibelgesellschaft, opracowana przez Paula Kahle. Jest to czwarte wydanie Biblia Hebraica, z 1977 roku, które uwzględniało poprawki w tekście, sporządzane głównie na podstawie manuskryptów odkrytych nad Morzem Martwym. Poprawki dotyczyły w dużej mierze Księgi Izajasza, której kopia z II w. przed Chr. zachowała się w Qumran w całości.^[15]
 

Właśnie to wydanie jest obecnie standardem przy wykonywaniu wszelkiego rodzaju tłumaczeń na języki narodowe.^[16]
 

Obecnie trwają prace nad wydaniem piątym (Biblia Hebraica Quinta), które jeszcze większy nacisk położy na publikację tak zwanego aparatu krytycznego, czyli komentarzy pod tekstem omawiających różne warianty tekstowe.^[17] Nie są to oczywiście jedyne opracowania tekstu Starego Testamentu. Prace na ten temat powstają na całym świecie. Jednak opisany powyżej nurt zdominował współczesną biblistykę.
 

Podsumowanie  

 

Współczesne wydania Biblii są tworzone w oparciu o Biblia Hebraica Stuttgartensia, więc jeśli korzystasz z Biblii Tysiąclecia, czy Warszawskiej, to znaczy, że tekst Starego Testamentu oparty jest właśnie o Kodeks Leningradzki. Jednak chciałbym zauważyć na koniec, że ta dość duża dziedzina biblistyki, jaką jest opracowywanie tekstu Starego Testamentu, jest w dużej mierze dbaniem o szczegóły, których zwykły czytelnik Biblii nie jest w stanie za bardzo odczuć podczas lektury tej Księgi.
 

Tworzenie kolejnych, ulepszonych wydań nie wiąże się tutaj z wysuwaniem jakichkolwiek zarzutów wobec poprzednich edycji. Jest to raczej uprawianie pewnego rodzaju sztuki polegającej na dociekaniu, jak wyglądała forma zapisu Starego Testamentu w czasach, kiedy te księgi były spisywane.
 

Niezależnie od tego, jakie wydanie Biblii mamy w domu (na jakim opracowaniu tekstu bazowali tłumacze), treść, jaką czytamy, będzie taka sama. Podobnie takie same będą wnioski, jakie warto z Biblii wyciągnąć.

użyto za zgodą autora Tomasza Szczepańskiego

Przypisy
Historyczna wiarygodność Starego Testamentu w: J. McDowell: Wiarygodność Pisma Świętego, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2009

1. • Jak przetrwał Stary Testament?, artykuł w tym serwisie
2. • tamże
3. • Ten akapit jest streszczeniem artykułu: Jak przetrwał Stary Testament?, w tym serwisie
   • Tekst masorecki" w: B. Metzger, M. Coogan: Słownik wiedzy biblijnej, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2004
4. • Teksty, przekłady, rękopisy, wydania w: P. Pachciarek, W. Chrostowski: Encyklopedia biblijna, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2004
   • Historyczna wiarygodność Starego Testamentu w: J. McDowell: Wiarygodność Pisma Świętego, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2009
5. • Masora w: F. Rienecker, G. Maier: Leksykon biblijny, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2008
   • Tekst masorecki w: B. Metzger, M. Coogan: Słownik wiedzy biblijnej, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2004
6. • Teksty, przekłady, rękopisy, wydania w: P. Pachciarek, W. Chrostowski: Encyklopedia biblijna, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2004
   • Biblia w: F. Rienecker, G. Maier: Leksykon biblijny, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2008
7. • tamże
8. • Tekst masorecki w: R. Coggins, J. Houlden: Słownik hermeneutyki biblijnej, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2005
   • Biblia w: F. Rienecker, G. Maier: Leksykon biblijny, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2008
9. • Teksty, przekłady, rękopisy, wydania w: P. Pachciarek, W. Chrostowski: Encyklopedia biblijna, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2004
10. • Teksty, przekłady, rękopisy, wydania w: P. Pachciarek, W. Chrostowski: Encyklopedia biblijna, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2004
    • Kodeks z Aleppo w: Wikipedii, pl.wikipedia.org/wiki/Kodeks_z_Aleppo, 27.08.2014
11. • Biblia w: F. Rienecker, G. Maier: Leksykon biblijny, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2008
12. • Teksty, przekłady, rękopisy, wydania w: P. Pachciarek, W. Chrostowski: Encyklopedia biblijna, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2004
    • Biblia w: F. Rienecker, G. Maier: Leksykon biblijny, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2008
13. • Masora w: F. Rienecker, G. Maier: Leksykon biblijny, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2008
    • Teksty, przekłady, rękopisy, wydania w: P. Pachciarek, W. Chrostowski: Encyklopedia biblijna, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2004
    • Biblia w: F. Rienecker, G. Maier: Leksykon biblijny, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2008
14. • tamże
15. • Teksty, przekłady, rękopisy, wydania w: P. Pachciarek, W. Chrostowski: Encyklopedia biblijna, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2004
    • Biblia w: F. Rienecker, G. Maier: Leksykon biblijny, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2008
16. • Wydawnictwo Deutsche Bibelgesellschaft, www.dbg.de, 27.08.2014
    • Teksty, przekłady, rękopisy, wydania w: P. Pachciarek, W. Chrostowski: Encyklopedia biblijna, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2004
    • Biblia w: F. Rienecker, G. Maier: Leksykon biblijny, Oficyna Wydawnicza VOCATIO, Warszawa 2008
17. • Wydawnictwo Deutsche Bibelgesellschaft, www.dbg.de, 27.08.2014
    • Biblia Hebraica Quinta w: Wikipedii, en.wikipedia.org/wiki/Biblia_Hebraica_Quinta, 27.08.2014